سیاه و سفید درآمدهای نفتی

وقایع سال های گذشته نشان داد که میلیاردها درآمد نفت تاکنون نتوانسته رفاه پایدار و توسعه ایجاد کند‍‍‍، اما به نظر می رسد یافتن حلقه گمشده ای که نشان دهد چرا تاکنون درآمد نفت در ایران منجر به توسعه نشده کمک میکند تا بدانیم در صورت افزایش درآمدهای نفتی چه باید کرد تا رفاه ماندگار و توسعه پایدار ایجاد شود نه رفاه موقتی ناشی از واردات کالاهای خارجی با ارز ارزان. برای پاسخ به این سوال سراغ حسین رجب پور، کارشناس اقتصاد توسعه، رفتیم که درباره تاثیر درآمدهای نفتی در فرآیند دولت ساری و لزوم تعیین استراتژی توسعه صنعتی تاکنون و همچنین لزوم برنامه ریزی جدی برای ابرچالش ‌ها توضیح داد.

حسین رجب پور در گفت و گو با پایگاه تحلیلی خبری رشد و توسعه، با بیان اینکه نمی‌توان گفت درآمدهای نفتی به طور کلی تاکنون منجر به رفاه نشده، اظهار کرد: درآمدهای نفتی در فرایند دولت سازی به تامین زیرساخت ها، گسترش دستگاه اداری برای ارائه خدمات به جامعه و افزایش توان دولت برای ارایه حمایت های اجتماعی کمک کرده است. برای مثال درآمدهای نفتی باعث می شود دولت برای پیش بردن پروژه های زیرساختی قدرت بیشتری داشته باشد. در برنامه دوم عمرانی پیش از انقلاب درآمدهای نفتی به جز خرید های نظامی صرف پروژه‌های عمرانی شد و مثلاً منجر به ساخت سد دز شد.

وی افزود: وارد شدن نفت به بودجه از زمان روی کار آمدن رژیم پهلوی به دولت کمک کرد ارتش را گسترش دهد و به این مسئله تاریخی که در ایران دولت‌ها در همه محدوده سرزمین حضور نداشتند پایان داد و بالاخره در ایران یک دولت متمرکز ایجاد شد. از طرف دیگر دولت با درآمدهای نفتی توانست حوزه‌های آموزشی را گسترش دهد و حمایت اجتماعی مانند برخی یارانه ها را پرداخت کند. بنابراین نمی‌توان گفت درآمدهای نفتی به طور کل به رفاه منجر نشده است. به نظر می‌رسد اگر ایران نفت نداشت در حال حاضر شبیه افغانستان امروزی دائم درگیر جنگ داخلی بود.

وجه منفی درآمدهای نفتی

اما به گفته این کارشناس اقتصادی وجه منفی درآمدهای نفتی این است که به دلیل نوسان این درآمد، دوره‌های رونق به دولت اجازه ولخرجی داده و در دوره‌های رکود دولت با کسری بودجه و تورم مواجه شده است. از طرف دیگر کشمکش های زیادی بین گروه‌های ذی‌نفع بر سر تصاحب درآمدهای نفتی ایجاد و منجر به اجرای برخی پروژه ها بدون توجیه اقتصادی شده است.

رجب پور با بیان اینکه طی سه سال اخیر نوعی انقباض نفتی در کشور تجربه شد، تصریح کرد: دولت بر مبنای درآمدهای نفتی مخارجی داشت که در دوره تحریم با شوک کاهش درآمد نفتی مواجه شد. اگر در آینده توافقی صورت گیرد که درآمد نفتی دوباره به اقتصاد ایران برگردد احتمالاً ما وجه دیگری از این مسئله را خواهیم دید، یعنی یک رونق کوتاه مدت و در کنار آن بزرگ شدن مجدد دولت هزینه‌های گسترده بدون هیچ گونه تحول جدی.

لزوم تعیین استراتژی توسعه صنعتی

وی در ادامه با بیان اینکه چگونگی خروج از این چرخه را میتوان به چند عامل نسبت داد، گفت: نکته اول این است که باید استراتژی توسعه صنعتی داشته باشیم تا بتوانیم قدرت تولیدی کشور را افزایش دهیم و تنوع بخشی کنیم. در حال حاضر ایران در بازارهای جهانی عمدتاً یک تولید کننده مواد خام است. قبلا تولید کشور فقط نفت بود، اما حالا نفت، مشتقات نفتی و برخی صنایع معدنی را هم شامل می شود که عمده مشارکت ایران در تقسیم کار جهانی است که با توجه به اشتغال زا نبودن صنایع معدنی، قدرت تولیدی کشور تاثیر زیادی بر وضعیت رفاه مردم ندارد.

این کارشناس اقتصادی در ادامه با اشاره به وجود چالش‌های گسترده‌ در کشور که نیاز به برنامه‌ریزی های جدی دارد، اظهار کرد: از سال ۹۳ به بعد که سازمان برنامه و بودجه احیا شد شاهد نقش آفرینی موثر سازمان برنامه و بودجه و جدی گرفته شدن برنامه نیستیم که سرنوشت برنامه ششم توسعه هم نشان می‌دهد برنامه‌ریزی جدی گرفته نشد. این در حالی است که گفته می‌شد در اقتصاد ایران ابرچالش داریم که یعنی از چالش فراتر رفته ایم.

وی افزود: علی‌رغم این ابر چالش ها همچنان در ایران بر مقررات زدایی و باز کردن بازارها اتکا شد که آن‌ها هم تا سال ۱۳۹۶ که دو سال از خروج از تحریم ها هم گذشته بود، رونق جدی را در اقتصاد ایجاد کند یا سطح شکنندگی را کاهش دهند. بنابراین به محض شروع تحریم‌های مجدد دچار بحران شدیم که همین اتفاق ممکن است در سال‌های آتی دوباره تکرار شود.

پیش تر علی اکبر نیکو اقبال، عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، نیز در مصاحبه‌ ای با عنوان “چگونه درآمدهای نفتی را صرف توسعه کنیم؟” گفته بود که اگر درآمدهای نفتی از حدود ۸ میلیارد دلار در سال در حال حاضر به ۳۰ تا ۴۰ میلیارد دلار برسد، باید ابتدا تجهیزات لازم برای راه اندازی کارخانجات را تامین تا کمبودها و عقب ماندگی های خود را از نظر فنی و تکنولوژی جبران کنیم، اما با توجه به امکانات کم در زمینه صادرات باید بازار داخل را حفظ و حمایت و جلوی قاچاق و واردات کالای مشابه کشور گرفته شود تا صنایع کشوار از داخل رشد کنند.